”Voor een kind uit een achterstandsgezin kan cultuur het eerste raam naar de wereld zijn”, vertelt Youssef Louakili. “Een boek, een film, een schilderij: ze kunnen verwonderen, ontroeren of bewust maken van iets wat je niet wist of zag. Maar ze kunnen veel meer dan dat. Ze geven taal aan gevoelens, beelden aan dromen, hoop aan wat onmogelijk leek. Waar grenzen getrokken worden, kan cultuur soms juist deuren openen. Cultuuruitingen kunnen meningen aan de kaak stellen. Een goed verteld of verbeeld verhaal kan een leven voorgoed veranderen.”

Youssef is directeur Media en Creatieve Industrie bij het ministerie van OCW. Hij houdt zich dus dagelijks bezig met kunst, cultuur en media. En niet zonder reden. Cultuur is de zuurstof van de samenleving, vindt hij. “Een samenleving zonder kunst, cultuur en een veelzijdig media-aanbod heeft geen ziel. Zo’n samenleving is verweesd, omdat we daarin niet een basis hebben om in gesprek te blijven of open te staan voor anderen. Probeer je je maar in te beelden hoe zo’n samenleving er uit zou zien.”

Theatermaker Maarten van Hinte knikt instemmend als hij Youssef hoort praten. Maarten begon als acteur en werkt nu als schrijver, regisseur en theaterdocent. Hij is oprichter van RIGHTABOUTNOW INC., dat hiphoptheater naar Nederland bracht en de term urban theatre muntte. “In de jaren ’90 gingen gesprekken vaak over multiculturaliteit. Bij RIGHTABOUTNOW INC. is diversiteit een gegeven. In alle gelederen van onze organisatie, zowel op kantoor als op het podium. Dat is een vanzelfsprekend gevolg van het theater dat we maken, geïnspireerd op de grote stad. Vandaar de term urban theatre. Ons credo is: theater voor nieuwe tijden in oude steden.”

Spiegel

Ook Maarten vindt kunst, cultuur en media van essentieel belang voor de samenleving. Hij ziet de sectoren als een ontmoetingsplek, waar mensen ideeën en perspectieven met elkaar kunnen uitwisselen. En waar we kunnen nadenken over hoe we ons als samenleving identificeren. “Cultuur is een spiegel van wat we om ons heen zien. Waar we nieuwe verhalen kunnen maken, delen en horen. Voor mij is dat een belangrijke drijfveer om theater te maken.”

“Ik vind het woord ‘spiegel’ dat je gebruikt heel mooi”, reageert Youssef. “Als je het begrip cultuur breed opvat, kun je zeggen dat het in wezen alles is wat mensen doen om betekenis te geven aan hun wereld. Cultuurbeoefening en cultuurparticipatie helpen ons te reflecteren. Dat is heel veel waard. Het zijn de muziek die we maken, de woorden die we kiezen, de rituelen die we herhalen of de ideeën die we delen die onze samenleving vormgeven. Het zijn de creatieve uitingen die ons als individu en ons als samenleving uitdagen. Ik vind het daarom een essentiële taak van de overheid om deelname aan culturele activiteiten te bevorderen. Het is investeren in menselijk kapitaal. Menselijk in de meest letterlijke vorm, omdat het gaat over wie we zijn.”

Kloof

Dat is soms lastig, weet Youssef. Ook omdat kunst en cultuur vaak als elitair gezien worden. “Terwijl een Netflixserie ook cultuur is, net als een game op je telefoon, een concert van Ruth Jacott. Cultuur is overal, soms zonder dat je het beseft. Het gaat over makers, innovatie, maatschappelijke impact. Cultuur is alomtegenwoordig.”

Zoals de overheid zich verantwoordelijk voelt voor schoon drinkwater, zo moet die ook zorg dragen voor een gezond en toegankelijk cultureel veld, vindt Maarten. Om de samenhang in de samenleving te bewaken en polarisatie tegen te gaan. “Een groot deel van de samenleving denkt dat cultuur iets is waar je voor geleerd moet hebben”, legt hij uit. “Veel mensen voelen zich er totaal niet bij betrokken. Wij als theatermakers moeten hard werken om publiek binnen te krijgen dat denkt dat het niks in een theater te zoeken heeft. Daar zie ik een kloof, en het zou goed zijn voor de samenleving om die te dichten.”

Streven naar toegankelijkheid

Cultuuronderwijs kan daarin een rol spelen, denkt Maarten. Het kan leerlingen helpen begrijpen wat kunst en cultuur inhouden en wat het belang ervan is. Maar het is ook belangrijk te zorgen voor een toegankelijke cultuur- en mediasector, vindt hij. Zodat de kloof van binnenuit gedicht kan worden door diversiteit te stimuleren en verschillende verhalen te vertellen.

“Vernieuwing in de samenleving komt altijd uit de marges”, licht Maarten toe. “Maatschappelijke groei komt van gemarginaliseerde groepen, die met een ander perspectief naar het systeem kijken. Juist hun verhalen zeggen het meest over onze samenleving. De kwaliteit van wat we aan kunst en cultuur maken, loopt achter als we niet een divers veld hebben. En daarvoor is het nodig dat we naar onszelf kijken. Dat we onze geschiedenis onderzoeken, die in zichzelf al heel divers is. Hoe kan het dan dat we groepen uitsluiten?”

“Ons streven moet daarom altijd zijn om kunst, cultuur en media nog toegankelijker te maken”, vindt ook Youssef. “Ook door oog te hebben voor concrete issues. Hoe komt het bijvoorbeeld dat klassieke muziek bij gemarginaliseerde groepen minder resoneert? Of praktischer: waarom zijn niet alle musea toegankelijk voor mensen in een rolstoel? Wat kunnen we doen aan bedreiging van en grensoverschrijdend gedrag tegenover vooral vrouwelijke journalisten? We moeten alle vormen van discriminatie tegengaan. Via goed intern toezicht bij instellingen en via normatieve kaders waarin we met elkaar afspreken wat we belangrijk vinden. We voeren daar binnen OCW en met de sector nu ook gesprekken over.”

Gastvrije overheid

“Toegankelijkheid gaat over hoe je als subsidiërende overheid gastvrij kan zijn”, vindt Maarten. “Daarvoor moet je ook nadenken over de impliciete voorwaarden die we stellen aan het werken in kunst, cultuur of media. Neem subsidieaanvragen: daarin is het bevorderen van diversiteit en inclusie terecht een vereiste. Maar subsidieaanvragen zijn heel technische aangelegenheden geworden. Alleen met een academische beheersing van de Nederlandse taal en met kennis van hoe zo’n aanvraag werkt, kun je daar goed mee omgaan. Dus moeten we ons afvragen: hoe maken we dat toegankelijker?”

Die vraag is niet makkelijk te beantwoorden, zegt Youssef. “Het is makkelijk gezegd: meer groepen bereiken. Maar waar begin je? Er zit eigenlijk een kramp in het systeem. We willen dingen veranderen, maar tegelijkertijd niet te dichtbij komen. Om de artistieke en journalistieke vrijheid te bewaken, moeten we als overheid op gepaste afstand blijven. Maar wel willen dat pluriformiteit en inclusie wel belangrijke uitgangspunten blijven. Dus staan we op afstand of moeten we toch meer sturen? Het is soms ingewikkeld die balans goed te vinden. Ik denk ook dat dat een blijvend discussiepunt is. Wat is onze rol en hoe geven we daar vorm aan?”

Cultuur in beweging

De samenleving verandert. En ook kunst, cultuur en media zijn voortdurend in beweging, zegt Maarten. “De realiteit is dat je in deze sectoren echt achterloopt als je niet divers bent. Dan heb je niet genoeg inzicht in de samenleving. Want de Nederlandse cultuur bestáát bij de gratie van diversiteit. Onze ‘Nederlandse’ identiteit is in zichzelf al heel divers. Kijk maar naar alle oer-Hollandse koeken die zijn gebakken met kruiden van over de hele wereld.”

Bewustzijn daarvan leidt tot acties, zeggen Maarten en Youssef. En voor dat bewustzijn blijft het belangrijk open met elkaar in gesprek te blijven. Maarten: “Anders krijgen we polarisatie. Dat heeft met angst voor verandering te maken. Die veranderingen vinden plaats en kun je niet terugdraaien, maar wakkeren ook tegenbewegingen aan. Daarom is het zo belangrijk open te staan voor elkaars standpunten. Ga dus veel cultuur zien, ook dingen waarvan je niet weet wat het is. Dingen waar je normaal niet naartoe zou gaan. En laat je verrassen.”