Tijdens de Nationale Klimaatweek sprak hoogleraar Duurzaamheid en hoogleraar Milieu en Ontwikkeling van het mondiale Zuiden Joyeeta Gupta bij OCW over klimaatrechtvaardigheid. Een indrukwekkend verhaal over hoe het armere deel van de wereld (en van ons eigen land) niet mee kan komen met alle duurzame maatregelen die nu en in de toekomst worden getroffen. We vroegen Joyeeta hoe ze zich is gaan bezighouden met klimaat, wat klimaatonrechtvaardigheid inhoudt en wat volgens haar dé oplossing is om het te bestrijden.
Tekst: Floor Catshoek
De in India geboren Joyeeta Gupta hield zich altijd al bezig met milieu- en afvalproblematiek. Later kwam daar ook klimaatproblematiek bij. “Toen ik in 1988 naar Nederland kwam, had ik nog nooit van klimaatverandering gehoord. Ik deed in Nederland onderzoek naar het dumpen van afval, waarna ik bij toeval terecht kwam bij het vroegere ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM). Ze zochten iemand die goed Engels sprak en kennis van internationaal milieurecht had. Dat was eigenlijk de reden dat ik startte in een functie waarin ik me bezighield met klimaatverandering.” Drie jaar lang werkte Joyeeta met andere ambtenaren aan klimaatvraagstukken, totdat ze de overstap maakte naar de universitaire wereld. Daar specialiseerde ze zich in klimaatrechtvaardigheid.
Onrechtvaardigheid
“We treffen in Nederland een hoop maatregelen voor het klimaat”, begint Joyeeta. “Maar niet iedereen kan hieraan meedoen. Veel mensen hebben helemaal geen geld voor een elektrische auto of voor zonnepanelen. Tegelijkertijd worden gas en elektriciteit steeds duurder. Het is dus niet alleen van belang dat de subsidies op fossiele brandstoffen worden afgeschaft, we moeten juist ook mensen in de lagere inkomensklasse subsidies geven voor klimaatneutrale oplossingen. Anders is verduurzamen simpelweg te duur voor mensen.”
Ook als we verder kijken dan Nederland, zien we duidelijk deze onrechtvaardigheid. “Er ontstaan nu overal natuurrampen zoals bosbranden en overstromingen. Mensen raken hun huizen kwijt, hun inkomens. Het zijn juist de armere mensen die hier niet tegen verzekerd zijn. We sturen wel geld naar landen die in nood zijn door een klimaatramp, maar ondertussen steken we miljarden in subsidies voor fossiele brandstoffen. Dat is dweilen met de kraan open. Met een hele grote kraan en een hele kleine dweil.”
Aanpassingen opleggen?
“We verbruiken wereldwijd met zijn allen veel te veel fossiele brandstoffen”, vervolgt de hoogleraar haar verhaal. “Vooral in de rijkere landen doen we dat al heel lang. Daar zijn de voorraden fossiele brandstoffen grotendeels verbruikt. In de jaren ’90 wisten we al dat we maatregelen moesten nemen om duurzamer te leven. En toch bleven we het maar uitstellen en uitstellen. Nu staat het eindelijk op de agenda en moeten we in hoog tempo aanpassingen doen om de opwarming te beperken tot 2 graden, en als mogelijk 1,5 graad. Dat hebben we afgesproken in het klimaatakkoord. Maar eigenlijk is de limiet van 1,5 graad niet rechtvaardig. Al bij 1 graad hebben tientallen miljoenen mensen last van de effecten van klimaatverandering. Het verduurzamen moet dus eigenlijk nóg sneller.”
De wereldwijde afspraken om opwarming tegen te gaan, worden ook aan minder ontwikkelde landen opgelegd. “Landen die tot op de dag van vandaag veel minder fossiele brandstoffen hebben gebruikt, omdat ze daar veel later mee begonnen zijn. Veel van deze landen hebben zelf nog wel een voorraad , maar van hen wordt nu verwacht dat ze zich aanpassen en minder uitstoten. Iets wat ingewikkeld en duur is, terwijl deze landen ook al met een heleboel andere problemen te maken hebben. Het zijn vaak deze landen waar we de gevolgen van het verbruik in de rijkere landen zien, zoals extreme droogte en overstromingen. Dat zorgt voor een onrechtvaardige situatie. Want wie bepaalt of een land het recht heeft om de eigen grondstoffen op te maken? Nu bepalen de rijke landen dat voor de armere landen. Is dat rechtvaardig? Aan de andere kant hebben we ook geen keuze meer. Alle landen moeten zo snel mogelijk stoppen met het verbruik van fossiele brandstoffen.”
Geen voorraad voor basisbehoeften
Volgens Joyeeta moeten er duidelijke grenzen worden bepaald voor het gebruik van fossiele brandstoffen. “Als we ons verder ontwikkelen en iedereen op de wereld van de basisbehoeften zouden voorzien - wat inhoudt dat iedereen water, voedsel, stroom voor drie gloeilampen en een huis ter grootte van een parkeerplaats heeft -dan stoten we al zoveel uit dat de opwarming van de aarde niet meer terug te draaien is. Sommige mensen zeggen dat het probleem is dat we met te veel zijn, maar zo zie ik het niet. Want het zijn vooral de rijken die te veel uitstoten. Als de rijkste 4% van de wereld minder zou verbruiken, dan zou dat al heel veel veranderen.”
"Als de rijkste 4% van de wereld minder zou verbruiken, dan zou dat al heel veel veranderen."
Mondiale grondwet als oplossing
Joyeeta pleit voor een mondiale grondwet met doelen en principes over hoe mensen en landen met elkaar moeten omgaan. “Het doel van deze grondwet is het bevorderen van mondiale rechtvaardigheid en menselijk welzijn binnen de grenzen van de Earth System Boundaries [wetenschappelijk gemeten grenzen voor klimaat, zoetwater, biodiversiteit en verschillende soorten vervuiling, red.]. Hierin staat bijvoorbeeld hoeveel water, voedsel, energie en infrastructuur een mens nodig heeft om aan armoede te ontsnappen. Maar ook hoeveel schade aan anderen aanvaardbaar is en wat niet aanvaardbaar is.”
De grondwet moet ook een einde maken aan de hedendaagse praktijk waarin verdragen tussen landen veel minder machtig zijn dan contracten die bedrijven met elkaar of met overheden sluiten. “Momenteel is het zo dat contracten tussen een bedrijf en een land, bijvoorbeeld om dat land van energie te voorzien, sterker zijn dan de wetten in het land. Als een land bijvoorbeeld besluit om te stoppen met energie die niet schoon is, dan beschermen contracten de bedrijven die die energie leveren. Bedrijven moeten een flinke compensatie krijgen om te stoppen of weg te gaan. Dat moet afgelopen zijn. Bedrijven die handelen in fossiele brandstof weten ondertussen al heel lang over de klimaatproblematiek. Daar was al kennis over in de jaren ’50.”
Duurzame revolutie
Een grondwetaanpassing gebeurt volgens Joyeeta bijna altijd na een grote gebeurtenis. “Kijk bijvoorbeeld naar de Franse revolutie waarna de grondwet werd veranderd. Of in India, toen de Engelse bezetting voorbij was. Dat is wat we nu ook nodig hebben: a window of opportunity. Ik hoop het natuurlijk niet, maar het kan bijvoorbeeld zo zijn dat mensen pas echt de noodzaak zien na een nog veel grotere klimaatramp dan we nu zien gebeuren; een die de wereld op zijn kop zet. We weten niet wanneer zoiets gaat gebeuren, het is niet te voorspellen, maar we moeten er klaar voor zijn. Daarom moeten we nu al beginnen met het opstellen en toetsen van deze mondiale grondwet.”
Iets wat ook nodig is voor de mondiale grondwet , is een sociale beweging. “Je ziet het over de hele wereld gebeuren met grote protesten door bijvoorbeeld Extinction Rebellion. Deze grote groepen mensen helpen het systeem te veranderen. Ik weet niet of het bezetten van de snelweg dé manier is, maar misschien is het wel nodig om de overheden naar je te laten luisteren. Tot nu toe luisteren ze in ieder geval nog niet voldoende naar de wetenschap.”
Joyeeta Gupta is de winnares van de Spinozaprijs 2023, de hoogste wetenschappelijke onderscheiding van Nederland. Met het bedrag dat ze daarmee ontving – 1,5 miljoen euro – gaat ze aan de mondiale grondwet werken.